Of het nu is om steviger in je schoenen te staan, meer impact te creëren of te zorgen voor minder eenzame werkdagen: makers zoeken elkaar op. En dat doen ze onder andere door samen te smelten tot een collectief. Tijdens Studio Camera Sessie #5 neemt moderator Luuk Heezen samen met de sprekers drie Utrechtse filmcollectieven onder de loep. Wat betekent het om een collectief te zijn? En hoe bepaal je of het meerwaarde voor je het heeft om je aan te sluiten bij een collectief?
‍

Saverio Wielkens - Character designer, art director bij COLORBANDITS

Character designer en art director Saverio Wielkens richtte in 2022 samen met kompaan en mede-illustrator Joey Pool het animatiecollectief COLORBANDITS op. Alhoewel hij het toen niet direct een collectief zou noemen: “We waren eigenlijk gewoon twee jongens die samen besloten een kantoor te delen in Overvecht,” zegt Saverio. Op de deur bleek ruimte voor een naambordje, dat aanzette tot een brainstorm over een pakkende naam. Wat begon bij ‘Kleurboeven’ - wat door de klunzigheid de eindstreep niet haalde - eindigde in de huidige titel. 

Na elf maanden sloot illustrator en art director Liza Mennes aan, waardoor het organisch uitgroeide tot collectief. “Het fijne aan het hebben van een kantoor is dat je collega’s en vrienden uit kan nodigen om samen te werken. Ze zat net als wij in het beginstadium van freelancer zijn. Toen Liza een dagje kwam werken bij ons gaf dat een hele goede energie. Haar visie en geluid was een goede aanvulling op de onze.” Ook bracht ze de broodnodige sfeer met zich mee: “Toen we met z’n tweeën waren, was het net een studentenkamer,” lacht Saverio. 

Met z’n drieën zijn ze naar Hooghiemstra vertrokken, waar nu het kantoor gevestigd is. Ingeschreven bij de Kamer van Koophandel zijn ze niet; alle drie werken ze als individuele freelancer in opdracht, maar ze proberen wel meer als groep naar buiten te treden en elkaar mee te slepen bij klussen. “Er zit kracht in een groep. Alle drie zijn we illustrator bij hart, met ieder een eigen smaak en focus, maar je kan individuele vaardigheden bij elkaar gooien en dan heb je een gezamenlijke skillset.”

De activiteiten binnen het collectief reiken verder dan alleen werken achter een bureau. Om samenwerking te stimuleren, netwerk uit te breiden en ook gewoon lol te hebben met elkaar organiseren ze bijeenkomsten met andere freelancers uit de animatie industrie. Het drietal is ook veel buiten te vinden, waar ze allerlei sportieve activiteiten ondernemen die ze hebben bedacht in de appgroep ‘FITBANDITS.’ “Mijn grootste angst voordat ik freelancer werd was dat ik alleen op m'n kamer zat te werken. Dat is nu helemaal niet zo. We zijn alle drie super sociaal.”

Als beginnend collectief zijn de COLORBANDITS nog volop zoekende naar hun gezamenlijke identiteit. “Dat is ook weer een kracht van een collectief: je creëert je eigen handtekening met elkaar.” Wel benadrukt Saverio dat hij zijn eigen handtekening niet wil verliezen: “Het is belangrijk om je eigen identiteit als maker te behouden en niet helemaal opgezogen te worden in het collectief.”
‍

Jonah Lamers - Socioloog, filmmaker bij de Transketeers

Toen een decennium geleden het onderwerp genderdiversiteit aandacht kreeg in de media en programma’s als Hij is een Zij op televisie verschenen, voelde Jonah Lamers zich allesbehalve gezien en gehoord. Door gebrek aan genuanceerde en integere representatie van trans personen richtte hij samen met zijn vrienden Bart Peters en Chris Rijksen het audiovisueel productiebedrijf De Transketeers op. Dit jaar viert het collectief haar tienjarig jubileum. “Trans zijn was toen opeens een ding. Spoiler alert: we waren er altijd al,” zegt Jonah.

Jonah kwam als afgestudeerd socioloog in de filmwereld terecht. Omdat hij de ruimte zocht om zijn eigen idealen en activisme na te streven, besloot hij voor zichzelf te beginnen. Hij haalde daar snel Bart, als net afgestudeerd filmregisseur, en Chris, die net klaar was met de fotografie opleiding, bij. Net als de COLORBANDITS zijn De Transketeers geen bedrijf, maar drie freelancers samenwerken. “Wij vullen elkaar heel goed aan. Ik ben niet per se het creatieve brein, zij wel. Maar bij hen raakt er nooit iets af, bij mij dan weer wel. Ik hou ze op de rails,” lacht Jonah. “We vullen elkaar heel goed aan, dat maakt dat we al heel lang goed samenwerken.”

Een van de eerste projecten van De Transketeers - The Naked Truth - ging over zichzelf. Vervolgens besloot het drietal zich achter de camera te positioneren en gehoor te geven aan andere geluiden in de gemeenschap. “We zijn drie witte jongens. Het is belangrijk om meer stemmen te zien en horen. Wij zijn daarom steeds meer naar de achtergrond gegaan; dat was een hele bewuste stap. Soms denken mensen dat wij alles kunnen vertegenwoordigen, maar wij zijn maar één verhaal binnen de hele grote gemeenschap. Een trans vrouw van kleur heeft in deze wereld heel andere ervaringen dan ik.”

De precaire maatschappelijke positie van trans personen maakt het werk voor De Transketeers ook zwaar en uitputtend. “Je zou kunnen zeggen dat we verder terug zijn dan tien jaar geleden. We zijn begonnen met veel lichtheid en humor, met een puppy energie en een duidelijke missie. Onder meer omdat Bart en ik vader zijn geworden, merken we dat we met de neus op de feiten worden gedrukt over waar ze zijn in de wereld. Dat is heftig. Juist in die fases hebben we elkaar heel erg nodig. We zijn er nog niet.”

Elk jaar checkt het drietal bij elkaar of ze nog een jaar verder willen samen. “Dit afgelopen jaar was een pittig jaar voor ons”, zegt Jonah. “We komen er steeds meer achter dat we met z'n drieën ook elkaars bottleneck kunnen zijn. Als één van ons uitvalt, zijn we uit balans. Dat heeft ook te maken met de huidige werkomstandigheden.” Door verhuizingen en daarbij komende lange reistijden maakten ze het besluit om hun voormalige studio bij de Vechtclub in Utrecht op te zeggen. “Op werkgebied en persoonlijk gebied vind ik het heel vervelend om elkaar alleen op set of op een scherm te zien. Een collectief betekent ook elkaar kunnen zien en aanraken. Belangrijk om een knuffel te geven, samen te lachen en samen te eten. Het is eigenlijk net een liefdesrelatie.”
‍

Meg Weijers - Onderzoeker De Rode Lantaarn & Archival Sales medewerker Eye

Waar makers nu vanuit een individuele, vaak freelance, positie op zoek zijn naar de verbinding, merkt Meg Weijers op dat die verbinding er in de jaren ‘70 altijd al was. Na het volgen van haar master Presentation and Preservation of the Moving Image, begon ze als trainee bij Eye, waar ze onderzoek deed naar politieke film collectieven uit de jaren ‘70 en ‘80. Een daarvan was De Rode Lantaarn uit Utrecht, opgericht door een groep studenten: “Het waren eigenlijk amateurs die voor het eerst een camera in hun handen hadden. Dit resulteerde in warme, gezellige films vol studentikoos enthousiasme. Zeker in het begin was het een tikkeltje houtje-touwtje, wat het juist zo leuk maakt.”

Het doel van de films was het aanzetten tot discussie en sociale verandering. Zo werden in de films vaak ongehoorde of onderdrukte groepen geportretteerd. “De focus lag op sociologische onderwerpen zoals jonge arbeiders, vrouwen in technische beroepen, en woninghuurders. Met de films wilden ze een stem geven aan minderheden.” 

Meg vertelt dat vooral in de beginjaren er sprake was van een nauwe samenwerking, zonder enige machtsverhoudingen: "Hiërarchie was uit den boze; alles werd gedaan in overleg met elkaar. De ene dag was je regisseur; de volgende dag was je geluidsman,” vertelt ze. Naast interne samenwerking, werd ook de doelgroep zeer actief betrokken in het maakproces. De film werd zo gemaakt dat het aansloot bij de ervaringen van het desbetreffende publiek; zij checkten vervolgens het resultaat. Vertoningen vonden dan ook veelal plaats in buurthuizen en wijkcentra, geen bioscopen en filmtheaters. 

Het idealistische karakter van De Rode Lantaarn begon naarmate de jaren verstreken af te brokkelen. Er vond een individualistische verschuiving plaats. “Alles werd een stuk serieuzer en er was een veel grovere aanpak,” legt Meg uit. De leden wilden steeds meer voor zichzelf gaan doen, wat vooral Meg ook goed binnen de tijdgeest van de jaren ‘80 past. Daarbij werd het ook steeds moeilijker om hun werk te financieren. “Dat filmmakers altijd op zoek zijn naar subsidie is niet veranderd.”

Volg de activiteiten van Studio Camera in Utrecht

Op dinsdag 10 december is Studio Camera terug in Slachtstraat Filmtheater voor Sessie #6. Het thema van deze Sessie is ‘Maker en maatschappij’, waarin we drie sprekers uitnodigen die hun makerschap inzetten om sociale verandering teweeg te brengen. Tickets koop je via deze link.